De geest uit de fles: De Verlichting en het verhaal van de confessionele samenleving,

Alweer de Verlichting...

Vermij, Rienk, 

De geest uit de fles: De Verlichting en het verhaal van de confessionele samenleving, 

 Amsterdam,Nieuwezijds, 2014, 324 p.

ISBN 9789057123979

€ 22,95

Reeds in het voorwoord zet Rienk Vermij in zijn boek De geest uit de fles de toon. Hij schenkt aandacht aan een meestal onderbelicht aspect van de Verlichting, namelijk de politieke context waarin haar ideeën tot stand kwamen. Diversiteit binnen de samenleving noopte een overgang van een morele gemeenschap naar een politiek samenwerkingsverband waarbij waarheidsclaims naar de private sfeer verwezen werden. Een eerste vaststelling is dat ‘haast geen van de denkers van de Verlichting in strikte zin filosoof was’. Al evenmin, in tegenstelling tot wat meestal gedacht wordt, was de verlichtingsbeweging homogeen. Dat vorsten de verlichtingsideeën genegen waren had vooral te maken met de centralisatie en versterking van de staat enerzijds en hun daarmee samenhangende conflict met de religieuze macht anderzijds. Deze conflictueuze oorsprong van de Verlichting noopt de auteur tot het verschaffen van een schets van de voorafgaande situatie waartegen haar vertegenwoordigers zich afzetten.

Vanaf de 16de eeuw had er zich, ten gevolge van religieuze twisten, een haast ondraaglijke verstrenging in de praktijk van de geloofsgemeenschappen voorgedaan. De absolute vorst en de godsdienst leefden in symbiose. Waar dat minder het geval was (Frankrijk, Schotland en de Nederlanden) stelden zich problemen. De keerzijde van de medaille was het wantrouwen tussen Kerk en Staat en het conflict tussen gewetensvrijheid en strikte leer. Naast harde confrontaties grepen ook voorzichtige experimenten met een loskoppeling van Kerk en Staat plaats. De groei van de internationale handel was een bijkomende factor waaraan niet kon worden voorbijgegaan. In de 17de eeuw verschoof geleidelijk de goddelijke verantwoording van het gezag naar een van natuurlijke orde (Hobbes’ staatsfilosofie). Het besef nam toe dat godsdienst niet een middel tot eenheid was, maar een oorzaak van tweedracht.

De uitwijzing van de Hugenoten in Frankrijk en de poging van Jacobus II in Engeland om het rooms-katholicisme terug in te voeren, waren de (politieke) aanleiding voor de omslag in het denken. John Locke en Pierre Bayle kwamen op voor vrijheid van godsdienst en een staatsmacht op seculiere basis. Anderen loosden godsdienstkritiek. In de lappendeken Duitsland brak deze kritiek voorlopig niet door, maar ontpopte zich het piëtisme dat het geïnstitutionaliseerde geloof afwees. Door heel Europa tenslotte verbreidden zich de nieuwe gedachten.

Onder het hoofdstuk Structurele veranderingen gaat Vermij in op de achtergrondverschillen die zich sinds de Renaissance hebben voorgedaan in het wereldbeeld van de mensen. Globaal genomen verplaatst zich de aandacht van een eng bijbels discours naar een meer werelds, van een sacraal gegeven naar een ontdekte, wetmatige natuur. Doordat Vermij deze idee in detail uitwerkt krijgt de lezer een nauwkeurig inzicht in de concrete invulling daarvan en haar betekenis voor Verlichting en geloof. De wereld en het nieuwe denken in deze overgangstijd ontplooien zich stap voor stap voor de ogen van de lezer, zoals ook toen, door tijdschriften en bijeenkomsten, gestaag in de geesten de nieuwe ideeën rijpten.

De ‘republiek der letteren’, aangevangen in Holland verspreidde zich over Europa en de Nieuwe Wereld. Parijs werd het centrum met Voltaire als invloedrijke figuur, maar ook hier vergeet Vermij niet om de condities van dat alles in een historische context te plaatsen, ook wat betreft het vlaggenschip dat de Encyclopedie van Diderot was. Hij presenteert ons voorbeelden van het samengaan van officiële en ondergrondse publicaties die sociale controle en regelrechte censuur omzeilden; van reisverhalen, al of niet verzonnen, die de eigen gewoontes en zeden relativeerden; van geheime genootschappen, zowel vrijmetselaars als de jezuïetenorde, en de daar aan verbonden complottheorieën; van de wetenschappelijke manier van denken dat ook buiten de wetenschap ingang vond; van een moreel denken dat los kwam van de Kerkelijke voogdij; van een speculatieve en pamflettaire geschiedschrijving, die in functie stond van een anticonfessionele levensbeschouwing; van esthetische theorieën en belevingen.

Deze ideologische veranderingen zijn volgens Vermij onlosmakelijk verbonden met de uitbreiding van de seculiere staatsmacht dat zich van de invloed van de kerkelijke instellingen en het restant van de macht van de feodale edelen wilde ontdoen. Deze stelling wordt kracht bijgezet doordat hoge functionarissen, niet zelden zelf aristocraten die over de vereiste kennis en deskundigheid beschikten, ook de salons van de Verlichting bezochten en actief waren in de wetenschappelijke wereld. Meer nog, sommigen van hen speelden een rol in het ontstaan van de nieuwe ideeën. Enkele van de belangrijkste vorsten incorporeerden Verlichte ideeën in hun beleid, althans voor zover het in hun kraam paste. Wat uiteindelijk slechts wijzigde, was de verantwoording van hun gezag, namelijk van goddelijk naar werelds. De koning werd verantwoordelijk voor de orde in het land.

Op economisch gebeid werd duidelijk dat een welvarend land voor de overheid voordeliger uitkwam, met als gevolg dat de nood aan theoretisch onderbouwde kennis aangaande de economische realiteit zich opdrong. Vermij laat dan ook niet na om voldoende aandacht te schenken aan het nieuwe vak, politieke economie of macro-economie, zoals ook aan de uniformisering van het recht, op het natuurrecht gefundeerd. Deze ontwikkeling was ingegeven door de versterking van het centrale gezag, waarbij de feodale resten verder ondermijnd werden en de macht van de Kerk verder uitgehold. De godsdiensten verdwenen echter niet zonder slag of stoot van het toneel. Omdat de verhouding tussen Kerk en Staat van land tot land verschilde, behandelt Vermij deze verhouding naargelang de bijzondere situatie waarin het land verkeerde. Engeland en Frankrijk krijgen een eigen bespreking, alsook de verlichte monarchieën die onder een noemer aan bod komen.

In Engeland was er de bijzondere situatie waarin Kerk en staat onder één hoofd verenigd waren. Afwijkende vormen, de dissenters, werden getolereerd, maar konden niet op een speciaal statuut rekenen. Het katholicisme daarentegen, dat zijn orders van een buitenlandse macht, het Vaticaan, ontving, was verboden. Waar er nog theologische verschillen bestonden, werden deze als ongevaarlijk voor de staatsorde geacht. Hier kon het individuele geweten spelen. In Frankrijk bleven altaar en troon nauw met elkaar verbonden. De Franse koning streefde geloofseenheid na en bestreed afwijkende religieuze meningen, zoals het Jansenisme. Er kwam daarop een beweging, het gallicanisme, op gang. Ze was tegen de inmenging van de paus en werd door belangrijke magistraten gesteund. Onvermijdelijk ging dat tegen de politiek van de koning in. Uiteindelijk kwam het sacrale karakter van de Franse staat op lossen schroeven te staan, niet door filosofische agitatie, maar vanuit overwegingen van staatsbelang.

In sommige verlichte monarchieën werd de aanval tegen de almacht van Rome ingezet door de vorsten zelf, daarbij vaak gesteund door weerwerk van binnenuit. Bisschoppen eisten een kerkelijk bestuur door een concilie van bisschoppen. Het doel was de Kerken in te zetten voor het staatsbelang. De jezuïeten, die trouw aan de paus hadden gezworen, moesten het daarom ontgelden en werden in heel wat landen uitgewezen. Verlichte staatslieden steunden dankbaar het werk van filosofen, die vooral pleitten voor tolerantie. De filosofen waren voor de vrijheid, maar als de overheid beperkingen oplegde aan de Kerk in naam van het algemene welzijn, konden ze daar wel begrip voor opbrengen. Tolerantie was nog niet algemeen aanvaard en vertoonde vele varianten gaande van afwezigheid ervan tot en met zeer ver gaande samenlevingsvormen, zoals in de Engelse kolonie Pennsylvania, waar op principiële gronden godsdienstvrijheid bestond. Elders kan men hoogstens van pragmatische houdingen spreken.

Vermeldenswaard, vind ik, dat in Katholieke landen allerlei uiterlijke belevingen van de godsdienst belangrijk waren. Dat heeft als voordeel dat de geloofsovertuiging controleerbaar was. Vermij vermeldt dat indien iemand bij het naderen van een processie snel een zijstraat inschoot om niet te hoeven groeten in principe al in moeilijkheden kon geraken. Omdat in het protestantisme vooral de innerlijke mens werd aangesproken kon men gerust in alle stilte zijn overtuiging trouw blijven. Bovendien waren die landen meestal ook toleranter, tenzij het om het katholicisme ging dat zelf allerminst tolerantie ten toon spreidde, vooral niet waar zij over een monopolypositie geschikte. Geleidelijk verwaterden de tegenstellingen, na enkele bedroevende oprispingen. De maatschappij organiseerde zich meer en meer in functie van nut en vrede. De omslag was niet het resultaat van filosofische beschouwingen, want die waren er gedurende de vele godsdienstoorlogen ook al, maar de moderne staatsidee en het inzicht dat dogmatische onverdraagzaamheid meer kwaad dan goed deed. Het was dan ook de overheid die tolerantie oplegde en niet de godsdiensten en evenmin de bevolking. Dat betekent niet dat de Verlichtingsideeën niet belangrijk waren.

Hoewel de Kerken vasthielden aan hun tradities, sloop er niettemin een nieuwe manier van denken binnen, vooral onder invloed van de wetenschappelijke praktijk. Ze kregen ook te maken met een agressief atheïsme, dat minder onopgemerkt bleef. Daarnaast kenmerkten godsdiensten als piëtisme en methodisme zich door een verinnerlijking van de godsdienstige beleving, een niet bewuste aanpassing aan de gewijzigde omstandigheden. Deugden en naastenliefde werden veelvuldiger naar voor gebracht en verdrongen het sombere wereldbeeld van eertijds. Kortom, de Kerken worstelden met het nieuwe wereldbeeld en zochten naar middelen om geloofwaardig te blijven.

Vermij behandelt ook de esoterische ideeën en hij doet dat tegelijk met de vrijmetselarij. Mijn kennis van de vrijmetselarij gaat niet verder dan: agnostisch of atheïstisch, wetenschappelijk, tegen dogma’s, verdraagzaam, menslievend en broederschap. Blijkbaar moeten er ook irrationele, occulte en speculatieve elementen mee verbonden worden. Waarschijnlijk zal er, zoals met alle maatschappelijke verschijnselen, een grote verscheidenheid bestaan. Hoe dan ook, Vermij neemt een vrij brede definitie van Verlichting aan, waartoe een vernieuwd religieus denken en irrationele elementen horen. Wat Vermij wel had kunnen vermelden en wat alleszins niet duidelijk genoeg gesteld is, is dat heel wat kennis over de natuur thans als pseudo-wetenschap ontmaskerd is, terwijl men toen nog dacht dat het om echte wetenschap ging. Ik vernoem als voorbeeld de alchemie, waarmee zelfs Newton zich nog bezig hield.

Verlichte burgers, die toch nog een minderheid vormden, zij het een invloedrijke, streefden vanuit seculiere hoek naar een verbetering van de mens door opvoeding en onderwijs en een humanisering van de samenleving. De burgerlijke hervormingen waren vooral gericht tegen de traditionele machten met voornamelijk de Kerken, feodale heren en gilden. De leden van de burgerij hadden een hoge maatschappelijke positie, genoten van welstand en hadden een goede opleiding genoten. Zij waren van mening dat het onontwikkelde volk vooral leiding nodig had. In de schoot van de burgerij kreeg de moderne politieke filosofie gestalte.

Guerrilla’s van ‘primitieve’ bevolkinggroepen kon de Verlichte wereld niet beroeren. De vrijheidsstrijd in Corsica en in Noord-Amerika echter kon wel op haar bewondering en steun rekenen. Om zijn stelling te handhaven dat het de politieke realiteit was die aan de basis van de Verlichte omwenteling stond, voegt Vermij eraan toe dat het te simpel zou zijn om de Amerikaanse revolutie eenvoudig als een uitvloeisel van de idealen van de Verlichting te beschouwen, omdat de idealen pas werden geformuleerd in en naar aanleiding van de strijd en dat de Verlichte begrippen er een nieuwe invulling kregen. Ook al waren deze begrippen niet in strijd met de opvattingen van eerdere politieke denkers, ze waren nooit zo bewust als mogelijkheid aanwezig geweest. Dat de Franse Revolutie in de eerste plaats een opstand van de massa opgehitst door volksmenners was en niet een bedachtzaam invoeren van de ideeën van Verlichte intellectuelen, toont voor Vermij andermaal aan dat het niet de ideeën waren die aan de oorsprong van de veranderingen lagen. Wel maakte de Franse Revolutie tabula rasa met het Ancien Régime en de macht van de Kerk.

Toch is Vermij niet blind voor de kracht van de ideeën, wanneer hij aanhaalt dat de Verlichting in meer dan één opzicht een succesverhaal is en dan verwijst hij naar gewetensvrijheid, godsdienstige verdraagzaamheid, gelijkheid voor de wet, modern staatsburgerschap, kritisch onderzoek, openbaar debat, het belang van onderwijs en wetenschap, godsdienst als privé-overtuiging en later: afschaffing van de slavernij, vrouwenemancipatie, algemeen kiesrecht, oorlogsrecht, enz. Maar, onmiddellijk daarop relativeert hij dan weer deze vaststelling door te wijzen op de restanten van de machtscentra uit het Ancien Regime, die nog lang nagewerkt hebben. De onophoudelijke indoctrinatie gedurende de Reformatie en Contrareformatie hadden hun vruchten afgeworpen en vormden de culturele bastions tegen de Verlichtingsideeën. Bovendien zette zich nu de aanval in op de Verlichting en haar vertegenwoordigers die als baarlijke duivels werden afgeschilderd. Hervormingen stootten op conservatief onbegrip.

De uitspattingen die met de Franse Revolutie gepaard gingen, waren niet enkel nefast voor de hervormingen, maar tastten ook de geloofwaardigheid van de Verlichtingsideeën aan. De siècle philosophique nam een einde, maar zelfs in de reactionaire beweging waren kenmerken van vernieuwing aanwezig. Zij was geen duplicaat van het verleden. In de conclusie herinnert Vermij ons aan het probleem van de tolerantie ten overstaan van intolerante groepen. In de 18de eeuw was dat het katholicisme. Toen vond zij een oplossing in het gezond en praktisch verstand van de gelovigen en de bereidheid van de kerkleiding om stilzwijgend aan verschillen voorbij te gaan in functie van zelfbehoud. Vermij ziet de Verlichting niet als een substantieel, maar als een procedureel gegeven, dat nauw aansluit bij het Moreel Esperanto van Paul Cliteur. De Verlichting biedt een taal waarin uiteenlopende levensbeschouwingen met elkaar in contact kunnen komen.

Het is bijzonder verhelderend voor het historische bewustzijn hoe diepgaande veranderingen in het denken en de gewoonten in de 18e eeuw het culturele landschap van vandaag bepaald hebben, vooral indien concreet ingegaan wordt op tal van verworvenheden die thans als vanzelfsprekend voorkomen. Vermij doorprikt de opvatting over een Verlichting dat eenzijdig vanuit de ideeën een verandering van de maatschappij en het maatschappelijk denken zou bewerkstelligd hebben. Belangrijker waren de belangen van de vorst, zonder daarom de impact van de ideeën te verwaarlozen, maar dan omwille van hun instrumenteel karakter. De boost van de Verlichtingsideeën kwam er doordat de staat haar voor eigen gewin inzette of politieke krachten haar opdrongen, al naargelang het land in kwestie. De onmiddellijke belangen van de betrokkenen en overwegingen van machtspolitiek waren doorslaggevend.

Oorzaak-gevolgen-discussies in de geschiedeniswetenschap stranden soms op ideologische gronden, met aan de ene kant het marxistische model en aan de andere het spiritualistische dat vooral door de godsdiensten naar voor gebracht wordt, maar niet uitsluitend. Mij lijkt dat een voorbijgestreefde houding die hoogstens een belangentegenstelling uitspreekt tussen twee religies, de marxistische en de godsdienstige. In werkelijkheid gaat het oorzakelijk verband zowel vanuit de ideeën naar de maatschappelijke of politieke gevolgen, als van de laatste naar de eerste. Het is de taak van de geschiedenisschrijvers om in elk van de gevallen na te gaan in welke richting de oorzakelijkheid zich manifesteerde. Het gaat met andere woorden om een feitenkwestie. De moeilijkheid is evenwel om de beide polen uit elkaar te houden.

Het is niet altijd duidelijk wat nu heeft doorgewogen in het verloop van de historische feiten. En dat is nu juist de verdienste van Vermij, namelijk dat hij, met in het achterhoofd (en ook expliciet) deze spanning, de historische feiten onder de loep heeft gehouden. Overigens is het niet zo dat zijn conclusie eenzijdig in de richting van politiek-feit-leidt-tot-idee gaat. Hoewel dat de hoofdtoon uitmaakt, is zijn vaststelling toch genuanceerd. Af en toe laat hij niet na om op het belang van de ideeën te hameren. Volgens mij is dus de grote verdienste van dit boek dat het nauw verband tussen politiek en ideeën gedetailleerd ontleed wordt, zelfs al heeft Vermij de neiging om de politieke realiteit meer gewicht te geven dat de ideeën.

Recensie door dr. Hendrik Vanmassenhove

Zie ook:LIBERALES