Labels

>Artifiele intelligentie (1) 1§de" eeuw (1) 12de graad (1) 16de eeuw (1) 17de 18de eeuw (1) 17de eeuwse netwerking (1) 17de en 18de eeuw (2) 17e eeuw-18de eeuw (1) 18de eeuw (4) 19e eeuw (2) 2016 (1) 20ste eeuw (3) 21ste eeuw (3) 2de grad (1) 7de graad Provoost en Rechter; 8ste Graad: Intendant der gebouwen (1) AASR (21) AASR 10de graad (1) AASR 18de graad (1) AASR 5 en 6de graad (1) AASR Filosofische graden (1) Adoptie ritus (1) Adoptieloges (2) Agnosticism (1) agnosticisme (1) AI (1) Algemeen (7) Allende Salvador (1) Aloude en Aangenomen Schotse Ritus (7) Amsterdam (1) Angelsaksische benadering (1) Anthropologie (1) anti-maçonnerie (1) Antienst en Moderns (1) Antients (1) Antients and Moderns (1) Antimaçonnisme (4) Antisemitime (1) Antivrijmetselarij (1) Antmaconnisme (1) Antwerpen (1) Arbeid (1) Archieven (1) Archieven Belgie (1) Archieven Nederland (1) architectuur (3) Armenie (1) Artificial Intelligence (1) Artificiële intelligentie (2) Atheisme (16) Atheïsme (9) Atheistische spiritualiteit (1) Audiobook Verlichting (1) Auschwitz (1) Azië (1) Azteken (1) Banket (1) Baron d'Holbach (1) Beeldende kunsten (2) beeldmateriaal (1) Beeldverhaal (1) beeldwoordenboek (1) beleving (1) Belgie (6) Belgie Vrijmetselarij Archief (1) beschutte communicatie (1) Besluiten Opperraden 19e eeuw (1) Bibliofilie (1) Bibliografie (2) Bibliotheken (6) Bibliotheken Duitsland (1) Bibliotheken England (1) Bibliotheken Nederland (1) Bibliotheken USA (3) Bibliotheken Zwitserkand (1) Bijbel (4) Bijbel controverse (1) Bijbel en loge (1) Bijbelse namen en betekenissen (2) Bio wetenschappen (1) Biografie (7) Blauwe graden (1) Blauwe loges (2) Blgie (1) Blinddoek (1) Boeddhisme (1) boekbespreking (1) Boekdrukkunst (2) Boeken (3) Boekenbeurs (5) Boekenbeurs Belleville (1) Boekenbeurs Lille (1) Boekenbeurs Vrijmetselarij Belgie (5) Boekenbeurs Vrijmetselarij Frankrijk (7) Boekenbeurs Vrijmetselarij Parijs (2) Boekensector (1) Boekhandel (2) Boekvoorstelling (1) Bouwstukken Nederland (1) Broederlijkheid (1) bronnenmateriaal (1) Bronnenonderzoek (1) Brugge (1) Bruno Giordano (1) Brussel (1) Buchloge (1) burgerlijke ongehoorzaamheid (1) chansons (1) Christelijk humanisme (2) classificatiesystemen (1) CLIPSAS (1) collaboratie (1) Commune 1871 Parijs (1) Commune de Paris (3) Commune Parijs (1) Commune Parijs 1871 (1) Complottheorie (1) Concentratiekampen (2) Conferenties (1) Conflictbeheersing (1) Congressen (6) Constitutie Desaguliers (1) Constituties (2) Constituties 1723 (1) Constituties 1738 (1) Creationisme (1) culturele studies (1) Cultuuremanicipatie (2) cultuurgeschiedenis (1) Cursussen vrijmetselarij (1) d’ALVIELLA (1) Darwin (1) databank (1) databanken (1) DDR (3) De Gulden Passer (1) debat (1) democratie (2) Desiderius Erasmus (1) Determinisme (1) Diaspora (1) Diderot (1) digitale documenten (1) Digitale media (1) Diversiteit Christelijke godsdiensten (1) Documentatiecentrum GOB (1) doelstellingen (1) Doit Humain (1) Droit Humain (2) drugs klimaat (1) Duitse literatuur (1) Duitsland (14) Duitsland 18-19de eeuw (1) Duitsland cultuurgeschiedenis (1) Duitsland Interbellum (1) Duitsland Online artikels (1) Duitsland Schroeder F L (1) Duitsland Vrijmetselarij (1) Duitsland? (1) Ecosissme (1) Ecossisme Franrijk (1) Eed (1) Egyptische stijl (1) Elzas (1) emblemen (1) Encyclopedieën (1) Encyclopedistes (1) engagement (1) ervaringen (2) Esoterie (2) Essay (1) Esthetica (1) ethica (3) Ethiek (8) Ethiek Atheisme (1) Ethiek WO II (1) Etiquette (3) Eugène (1) Europa (2) Europa Renaissance (1) Euthanasie (2) evolutie (1) Evolutieleer (1) Evolutietheorie (1) Extreem rechts (1) extreemrechts (1) Fantasy (1) Farmacie (1) farwin (1) Filosofgie Algemeen (1) Filosofie (42) Filosofie & levensbeschouwing (9) Filosofie & religie (4) Filosofie 17de eeuw (1) Filosofie 20ste eeuw (2) Filosofie Comenius (2) Filosofie Descartes (1) Filosofie Duitsland 19e eeuw (1) Filosofie Erasmus Spinoza (1) Filosofie filosofen (1) Filosofie Islam (1) Filosofie Italie (1) Filosofie Levensbeschouwing (2) filosofie psychologie (1) Filosofie renaissance (1) Filosofie Spinoza (2) Filosofie vrije wil (2) Filosofie Vrijmetselarij (6) Filosogie Spinoza (1) Filsofie Roman (1) Frankrijk (10) Frankrijk Franse Ritus (1) Frankrijk? Verenigd Koninkrijk (1) Franse letterkunde 18de eeuw/19de eeuw (1) Franse revolutie (1) Franse Ritus (2) Friedrich Ludwig Schröder (2) Gddragscode (1) GE Lessing (1) Gechiedenis Frankrijk (1) Geheim Meester AASR (2) Gelijkheid Man Vrouw (5) Gemeenschappelijkheid (1) gemengde (1) Geneeskunde (1) Gent (2) Geopolitiek (1) Gerectifieerde Shotse ritus (1) geschiedebis (1) geschiedenis (15) Geschiedenis Antwerpen (1) Geschiedenis Belgie (2) Geschiedenis papier (1) Geschiedenis Royal Society of London (3) Geschiedenis vrijmetselarij Rusland (1) Geschiedenis VSA (1) geshiedenis Belgie (1) Gesprekscultuur (1) Geweld (2) Gewetensvrijheid (1) gezel (1) Gids (1) GLNF (1) GOBLET (1) Godsdienstfilosofie (1) Godsidee (1) Graden van Volmaking (1) Grootoosten Italie (1) gulden snede (1) handboeken (1) Hartlib Samuel (1) Hebreeuws (1) hedendaags (1) Herbronning (4) herkomst (1) Hermeneutiek (1) Hermeneutik (1) hermetica (1) Hersenwetenschappen (1) Hiram (1) historiek (1) hofmeester (1) hogere graden? Frederik II (1) Holbach (2) Holocaust (1) homoseksualiteit (1) Hongarije (1) humanisme (22) Humanisme toekomst (1) Humor (2) Husserl Archief (1) Illuminati (1) Individu en gemeenschap (1) Industriële Revolutie (1) Initiatie (3) Instructie (1) Instructies Bouwstukken Jan Broeckx (1) Intelligent Design (1) Interbellum Duitsland (1) Internet (1) Intiem Secretaris (1) Intolerantie (1) Introspectie (1) Inwijding (2) Inwijdingen (2) inzicht (1) Islam (6) Italie (3) jaarboeken (2) Jaarboeken STC (7) Joden (1) Jodendom (1) jodenvervolging (1) journalistiek (1) Kapittelgraden enAeropgaus (1) Kapittelgraden 17 en 19 (1) Kapittelloge Aloude en Aangenomen Schotse Ritus (1) ken u zelve (1) Kennisfilosofie (2) Kennisleer (1) Kennismanagement (1) Klerikalisme (1) Knights templar (1) Komensky Jan Amos (1) kritiek (4) Kritisch onderzoek (1) Kunst (5) kunst seks (1) Kunstmatige Intelligentie (3) Landschapsarchitectuur (1) Latijn (1) Lectuur (1) Leerling (2) Leerling AASR (1) Les Ami sPhilanthropes (1) Lessing (1) Letterkunde (1) Levenbeschouwing 18de eeuw (1) Levenshoudingen (1) Lexica (2) lexicon (1) Lezingen (1) lezingenreeks (1) Liber amicorum (1) libretto (1) licht (1) Liederen (1) Literaire kritiek (1) Literaire prijzen (2) Literatuiur (1) Literatuur (2) Locke (1) Loge (2) Loge arbeid (3) Loge werking (1) Logeleiding (1) loges (1) Loreinen (1) Luik (1) Lyon (1) Maakbare mensheid (1) Maatschappij (4) Maatschappij kritiek en verbeelding (2) Maatschappijkritiek (8) maçonnieke inwijding (1) Maçoonerien vrouw (1) Magic Flute (1) marie Desraimes (2) Martinezisme (1) Mechelen (1) mededogen (1) meditatie (1) Meestergraad (1) Mens & maatschappij (4) mens en maatschappij (2) Mensenrechten klimaatverandering (1) Methode (2) Mithracisme (1) Mjthra (1) Monotheisme (1) Montaigne (2) Montesquieu (1) Moraal (3) Moraalfilosofie (3) Morin (1) Mozart W A (1) Mozart WA (1) Mozarts (1) Multiculturele samenleving (1) Mundaneum Henri La Fontaine (1) Musea (1) muziek (6) Muziek 19de eeuw (2) Mythen (1) naslagwerken (3) Nationalisme (1) Nederland (5) Nederland 17de eeuw (1) Nederland en België (1) Nederland studiedag (1) netwerking (1) Nietzsche (1) nieuw (1) nihilisme (1) Nobelprijs Henri La Fontaine (1) Nobelprijswinnaars (1) Obedienties (1) Obediënties (2) Odd Fellows (1) Onderwijs (2) Onderzoek (5) Onderzoek Nederland (1) onderzoeksbibliotheken (1) onderzoekscentra online artikels (1) Onderzoeksloge (1) ongelijkheid (1) Online artikels (3) Ontvoogding (1) oontstaan GLE (1) Oorspong (1) oorsprong (5) Oorsprong(en) AASR (1) oorsprongen (13) Oorsprongen18de eeuw (2) Oorsrongen (1) Oost Europa (1) Oostenrijk (4) Opus Dei (1) Orde van vrijmetselaren (1) organisatie (1) oVerenigd Koninkrijk (1) overzicht (1) Pansofie (2) pantheisme (1) partner (1) Pasqually (1) Pelikaan symbool (1) perfectieloge (1) periodieken (1) periodieken Frankrijk (1) Pers (1) Pezie (1) Plantin (1) Plato (1) plichten (1) POezie (1) Poëzie (2) Politiek (3) Politieke filosofie (1) Prijzen (1) Prince Hall (1) Prince Hall vrijmetselarij (1) Proefschriften (1) Psychologie (3) Racisme (1) Radicalisering (1) Ratio (1) Rechten van de mens (2) Redenaar (1) Referentiewerken (2) Referentiewerken Vrijmetselarij (1) refrentiewerken (1) Regalia (2) Regulariteit (1) Reguliere Grootloge van Belgie (1) Relgie Atheisme (1) Religie (7) religies (1) religieuze praktijken (1) Religiositeit (1) renaissance (1) Renaissance politiek (1) René Descartes briefwisseling (1) Repressie (1) RER (1) Ridderschap (1) Rite Écossais Rectifié (1) Rite Français (1) riten (1) rituaal (2) Ritualen (10) Ritualen 18e eeuw Groot-Brittannie (1) Ritualen UK (1) Ritualistiek (1) rituelen (3) ritus (2) robotoca (1) Roman (1) Romans (2) Rousseau JJ (1) Royal Arch (4) Royal Arch symbolisme (1) Royal Arch terminologie (1) Rozenkruisers (2) Rozenkruisers REAA AASR (1) Rudolf (1) Salafisme (1) samenleving (4) Samenlevinsaspecten (1) Samenzweringstheorieën (1) Schotse primitieve ritus (1) Schotse Ritus (8) seculariteit (1) Seculiere maatschappij (1) seculiere staat (1) Sociale rechtvaardigheid (1) Sociale theorie (1) socialisme (1) Solidariteit (1) Spanje (1) Spinoza (3) spiritualiteit (7) Spotprenten (1) Steiner (1) stripverhaal (1) Studiedagen (2) Studiekring STC (1) Studiekring Trogonum Coronatum (1) Studieloge (1) Studiezittingen (1) Symb. reizen (1) Symbolen (1) Symboliek (14) Symboliek altaar (1) symbolische loges (1) Symposium (1) taakverdeling (1) Taal (1) Tableaux (2) Tempel symboliek (3) Tempeliersgeschiedenis (1) tempels (1) Tentoonstelling (1) Tentoonstelling vrijmetselarij Hannover (1) Tentoonstellingen (3) Terminologie (1) Terreur (1) Terrorisme (1) Theater Esoterie (1) theologie (1) Theoterrorisme (1) Thomas More (1) Tijdsbegrippen (1) Tijdschriften (3) Tijdschriften Schotse Ritus (1) Toekomst (7) toekomstperspectieven (1) Toekomstvisie (4) Toekomstvisie Vrijmetselarij (2) tolerantie (3) Toneel (1) Toverfluit (1) transatlantisch (2) Transparantie (1) tSchröder (1) Tsjechie (1) Tuileur (1) Twijfels en zekerheden (1) Uitgeverij (5) uitgeverij Frankrijk (1) Uitgevers (3) UK (4) UK Royal Arch (1) Universele Verklaring van de Rechten Van de mens (1) USA (1) Utopia (1) Vaticaan (1) VBegraafplaatsen (1) Verenigd Koninkrijk (3) vergelijkende mythes (1) Vergeving (1) Verhalen (1) Verlichting (22) Verlichting Frankrijk (1) Verlichtingsdenken (4) Verlichtingsidealen (2) Vervolmakingsloge (1) Vierde (1) Visuele kunsten (1) Vlaanderen (2) Vluchtelinencrisis (1) VM Regulariteit (1) Volmaakt Meester (1) Voltaire (2) Voortgezette graden (2) Voortgezette graden AASR (2) Vrfijmetselarij (1) Vrfijmetselarij 21ste eeuw (1) Vriendschap (1) Vrijdenken (1) Vrijdenkers (1) Vrije geesten (2) Vrije meningsuiting (2) vrije wil (2) Vrijetselarij (1) vrijheid (11) Vrijmetselaar (1) Vrijmetselaarsfilosofie (1) Vrijmetselaarsgraden (4) Vrijmetselaarsgraden Blauwe loges (1) Vrijmetselaarstijdschriften USA (1) Vrijmetselarij (174) Vrijmetselarij Nederland cursus (2) Vrijmetselarij 18de -20ste eeuw (1) Vrijmetselarij AASR (2) Vrijmetselarij Algemeen (6) Vrijmetselarij Antwerpen (1) Vrijmetselarij Archieven (1) Vrijmetselarij beeld (1) Vrijmetselarij Belgie (13) Vrijmetselarij Boekenbeurs (1) Vrijmetselarij digitaal (1) Vrijmetselarij Duitsland (9) Vrijmetselarij Duitsland Goethe (1) Vrijmetselarij Duitsland Quator Coronati jaarboeken (1) Vrijmetselarij ethiek (2) Vrijmetselarij Europa Amerika en Kolonies (1) vrijmetselarij filosofie (1) Vrijmetselarij Frankrijk (9) Vrijmetselarij Frankrijk Online artikels (3) Vrijmetselarij Frankrijk tijdschriften (1) Vrijmetselarij Geschiedenis (2) Vrijmetselarij Geshiedenis (1) Vrijmetselarij Glaswerk (1) Vrijmetselarij Groot-Brittannie (4) Vrijmetselarij Groot-Brittannie Schotse Ritus (1) Vrijmetselarij Grootoosten (1) Vrijmetselarij Hongarije (1) Vrijmetselarij Humor (1) Vrijmetselarij Islam (1) Vrijmetselarij Java (1) Vrijmetselarij Media (1) Vrijmetselarij Musea (2) Vrijmetselarij Muziek (2) Vrijmetselarij Nederland (3) Vrijmetselarij Nederland Vlaanderen (1) Vrijmetselarij Onderzoek (1) Vrijmetselarij Oorsprong (1) Vrijmetselarij Oostenrijk (2) Vrijmetselarij Oostenrijk research (1) Vrijmetselarij Rozenkruisers (1) Vrijmetselarij Tentoonstellingen (2) Vrijmetselarij tijdschriften (4) Vrijmetselarij Toekomst (1) Vrijmetselarij UK (1) Vrijmetselarij USA (2) Vrijmetselarij Vredesbeweging (1) vrijmetselarij werkplaatsen (1) Vrijmetselarij Zuid-oost Azie (1) Vrijmetselarij Zweden (1) Vrijmetselarijen (1) vrijmetselerij (1) Vrijmetselrij (1) Vrijmetsetselarij (1) Vrijùetselarij Schilderkunst (1) Vrijzinigheid (1) Vrijzinngheid (1) Vrijzinnig humanisme (4) vrijzinnig onderwijs (1) Vrijzinnigheid (5) Vrijzinnigheid 17de eeuw (1) Vrijzinnigheid ethiek (1) Vrikjmetselarij (1) vroege teksten (1) Vrouw (5) vrouw en initiatie (1) Vrouw en vrijmetselarij (3) Vtrijmetselarij (1) WA Mozart (1) waarden (1) Wallonie (1) welvaart (1) Welvaartsdenken (1) welzijnsfilosofie (1) Wereldoorlog I (3) Wereldoorlog II (2) Wereldoorlog II Kinderen (1) Wereldoorlog II Vrijmetselarij Duitsland (1) Wereldoorlogen (1) wereldvisies (1) werkwijze (1) West-Vlaanderen (1) wet (1) Wetenschappen (2) Wetenschapsfilosofie (1) Willermooz (1) WO I (3) woordenboeken (2) York ritus (1) Zaterdaglezingen 2017 (3) zelfdestructie (1) zelfkennis (1) Zelfkritiek (1) Ziel (1) zingeving senioren (1) Zusters (2) Zwitserland (1)

maandag 18 april 2011

Etienne Vermeersch, Dirk Verhofstadt in gesprek met Etienne Vermeersch. Een zoektocht naar waarheid,


Dirk Verhofstadt in gesprek met Etienne Vermeersch
boek vrijdag 01 april 2011Dirk Verhofstadt

“Een van de grootste raadsels in mijn leven is het volgende: waarom zien de mensen deze evidentie [de onvermijdelijke en dringende noodzaak van het laten dalen van de wereldbevolking] niet in, en als ze die inzien, waarom doen ze er zo weinig aan? Ik word daar soms wanhopig van en ik vrees dat ik zal sterven in de overtuiging dat deze wereld steeds onleefbaarder zal worden.”

Een marathoninterview opgetekend in 469 pagina’s. Ik ken geen langer interview dan het vraaggesprek van politiek filosoof Dirk Verhofstadt met de filosoof Etienne Vermeersch. Een zoektocht naar waarheid is de weerslag van een 10 daags verblijf in Toscane waar Verhofstadt Vermeersch, de éminence grise van de Belgische intelligentsia, interviewde, alleen onderbroken door enkele culturele uitstapjes. Dat verblijf heeft afgelopen zomer (2010) plaats gevonden. We zijn slechts een half jaar verder en het boek is er al. Dat betekent dat Etienne en met name Dirk enorm hard gewerkt moeten hebben. Maar ja, Dirk Verhofstadt publiceert dan ook minimaal 1 boek per jaar… Vermeersch daarentegen is geen veelschrijver. Enkele jaren geleden verscheen een bloemlezing van zijn artikels Van Antigone tot Dolly, en recenter is het overzicht van de geschiedenis van de wijsbegeerte, samen met Johan Braeckman, De rivier van Herakleitos, en een nieuwe editie van het milieufilosofisch opstel De ogen van Panda.

Dat laatste boek beschouw ik als zijn belangrijkste bijdrage aan de filosofie omdat het gaat over het grootste probleem van de mensheid, namelijk de ecologische crisis. Het boek dat Verhofstadt samen met Vermeersch maakte het boek waar menigeen al jaren op zit te wachten. Het interview is de weerslag van decennia studie, van beide denkers – immers om zinnige antwoorden te krijgen moet je zinnige vragen stellen en Dirk blijkt een uitmuntend interviewer, zoals hij al eerder tentoonspreidde in zijn interview boek De derde feministische golf waarin hij vrouwen interviewde over islam in relatie tot vrouwenemancipatie. Het interview met Vermeersch gaat over alles en van alles: over het begin van het universum, het ontstaan van leven, over het einde van het universum, en alles wat er tussen zit. En over de menselijke dwalingen, met name die grootste aller dwalingen: religie.

Religie is voor beide atheïsten een obsessie. Welk onderwerp er ook wordt aangesneden, steeds weer komt het thema religie aan de orde, en niet in positieve zin. Met name het christendom, en in het bijzonder het rooms katholicisme moet het – terecht – ontgelden. Dat is ook niet vreemd gezien het feit dat Dirk zopas een dikke monografie heeft gepubliceerd over de bedenkelijke rol van paus Pius XII in verband met de Holocaust, en dat Vermeersch in zijn jonge jaren vijf jaar heeft doorgebracht in een Jezuïetenklooster alvorens zich, met daverend succes, op de filosofiestudie te storten. In het begin van het boek beargumenteert Vermeersch zijn preoccupatie met religie: ‘Niet uit persoonlijke wraak – ikzelf ben nooit door de Inquisitie gefolterd – maar uit medeleven met die onnoemelijke massa mensen die onder de Kerk geleden hebben.’ In het boek is niet altijd duidelijk of er over het christendom (of rooms katholicisme) gesproken wordt, of over religie in het algemeen.

Vermeersch definieert religie als volgt: ‘[…] vormen van verering die gepaard gaan met de erkenning van fictieve wezens of krachten.’ Zoals in de Nieuw Atheïsme-boeken van auteurs als Dennett, Harris, Stenger, Grayling, Hitchens en Dawkins, laten ook Verhofstadt en Vermeersch geen spaan heel van religie, met name het rooms katholicisme en de islam. Vermeersch legt in detail uit dat de waarheidsclaims van de openbaringsgodsdiensten ongegrond zijn en dat religie heel vaak nefaste gevolgen heeft. De diagnose is zodoende: religie is, door de bank genomen, een kwalijke zaak. Vermeersch gaat echter niet veel verder dan dat. Hij neemt wel de stap door er op te wijzen dat het indoctrineren van kinderen moreel onjuist is, maar Vermeersch en Verhofstadt deinzen ervoor terug om het fenomeen religie an sich als onwaar en verderfelijk te bestempelen en ernaar te streven ervan af te komen, zoals ik betoog in mijn boek Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox.

Vermeersch werd in 2008 uitgeroepen tot meest invloedrijke intellectueel van Vlaanderen, en wie dit boek leest bemerkt al gauw dat dit geen lege bewieroking is. Vermeersch heeft een zeer grote kennis van zaken over een breed scala aan vakgebieden, van natuurwetenschappen tot kennis van literatuur. Hij komt dicht in de buurt van het ideaal van de homo universalis. Vermeersch citeert uit het hoofd in een half dozijn talen. Hij is een intellectuele kosmopoliet, zowel geografisch als temporeel. En hij slaagt erin om tussen al die parate kennis interessante en verrassende verbanden te leggen. In 2011 krijgt Vermeersch de Prijs Vrijzinnig Humanisme uitgereikt. Geheel terecht gezien zijn stevige religiekritiek en zijn ethische pleidooien voor individuele vrijheid, zelfbeschikking en verantwoordelijkheid. Het is daarom enigszins verbazend dat de term humanisme weinig in het boek voorkomt – alleen in het hoofdstuk ‘Naar een kosmopolitisch humanisme’. Vermeersch is mijns inziens een seculier humanist pur sang.

In het hoofdstuk ‘De opmars van de islam’ zegt Vermeersch: ‘Ik heb een grote waardering voor Ayaan Hirsi Ali. Maar haar uitspraken waren soms heel scherp en dat kan contraproductief zijn. Als je zegt dat Mohammed een pedofiel was, dan ‘choqueer’ je. Mensen bij ons associëren dat dan met Dutroux en andere misdadigers. Mohammed had inderdaad seks met Aisha toen ze negen jaar oud was. Dat is in onze optiek niet netjes, maar in die tijd werd dat niet als fout gezien.’ Deze uitspraak van Vermeersch vind ik dan weer choquerend! Bedoelt hij dat als in een samenleving of tijdsgewricht seks met meisjes van negen sociaal aanvaard is, dat dit dan ook moreel gerechtvaardigd is? Dat is een vorm van cultuurrelativisme. Ik hoop dat Vermeersch dit niet bedoelt, en uit de rest van zijn betoog kan ik niet anders denken dat hij hier een misser begaat. Slavernij bijvoorbeeld is altijd en overal verkeerd, net als pedofilie. Als Mohammed nu zou leven, zou hij achter de tralies moeten zitten wegens pedofilie en moord op anders denkenden.

Toch vervolgt Vermeersch even verder: ‘Als ik bijvoorbeeld zeg dat het goed zou zijn dat gezinnen hun kindertal beperken tot twee of een dan zal ik daarom diegenen die meer kinderen hebben niet minachten.’ ‘Minachten’ is wellicht niet het juiste woord, maar het lijkt me toch dat het mogelijk moet zijn om een moreel oordeel over anderen te vellen, helemaal als mensen genoeg kennis hebben om te begrijpen wat het probleem is – en dat is bij het populatieprobleem zeer eenvoudig. ‘Mijn betoog is van algemene aard en iedereen beslist volgens eigen inzicht.’ Vermeersch is hier als een politieagent die een pleidooi houdt voor respect voor andermans eigendommen en zonder in te grijpen toekijkt hoe de inbreker te werk gaat. Ik begrijp dat Vermeersch niet zelf politieagent kan spelen, maar door een niet veroordelende houding, tolereert Vermeersch (indirect) leed.

Datzelfde probleem komt ook om de hoek kijken met Vermeersch opvattingen over vegetarisme. Verhofstadt vraagt: ‘Of moeten we dan allemaal vegetariërs worden?’ Vermeersch antwoord: ‘Ik zou niet zover gaan, mede omdat ik, wegens de hierboven uiteengezette visie op ethiek, vrees dat we de meerderheid van de mensen niet zullen meekrijgen.’ Dus, als de meerderheid een bepaalde immorele praktijk heeft en er geen kans is dat die meerderheid haar gedrag gaat wijzigen, dan is er voor individuen dus geen morele noodzaak om die praktijk op te geven. Dus – bij analogie – als het instituut slavernij nu zou bestaan en die praktijk werd breed gedragen, dan is er volgens Vermeersch geen morele plicht voor het individu om zelf geen slaven te houden… Vreemd genoeg komt Vermeersch met een eenvoudig te weerleggen rationalisatie voor vlees eten, namelijk dat de mens van nature een omnivoor is. Hier zijn twee argumenten tegenin te brengen. Ten eerste dat een beroep op ‘natuurlijk’ tal van moeilijkheden oproept: tanden poetsen is ook niet natuurlijk en misschien is het hebben van slaven wel natuurlijk. Ten tweede betekent het feit dat de mens omnivoor is dat vlees (en zuivel) niet noodzakelijk zijn voor een gezonde (en smakelijke) voeding.

Vermeersch merkt op: ‘Vegetarisch leven vergt een zekere inspanning en kennis om gezond te blijven.’ Bedoelt Vermeersch dat mensen die die kennis en inspanning niet hebben of willen leveren gevrijwaard zijn om vegetariër te worden. Vermeersch kan de argumenten van de dierenwelzijnsdenkers als Peter Singer en Tom Regan uitstekend weergeven, namelijk dat het gaat om het lijden en welzijn van dieren. Dat er desalniettemin een discrepantie is tussen deze argumenten enerzijds en de morele noodzaak tot vegetarisme is een vorm van (morele) dissonantie. Nog een citaat van Vermeersch over dit onderwerp: ‘we kunnen er best naar streven ons vleesverbruik te reduceren en mensen die in de richting gaan van vegetarisme aan te moedigen, ook als we ons daar zelf nog niet toe geroepen voelen.’ [cursivering FB] Vermeersch ziet hier klaarblijkelijk over het hoofd dat vegetarisme geen moreel neutrale hobby is maar een relevant morele keuze.

Ieder hoofdstuk begint met een citaat. Het probleem met citaten aan het begin van een boek of een hoofdstuk is dat niet altijd duidelijk is of de auteur het hier mee eens is, of dat het gaat om literaire decoratie. Zo begint het hoofdstuk over milieuproblematiek ‘De draagkracht van de aarde’ met de volgende vaak geciteerde uitspraak van Mahatma Ghandi: ‘De aarde biedt voldoende om ieders behoefte te bevredigen maar niet ieders hebzucht.’ Dat zijn van die wijsheden die diepzinnig lijken, maar bij nadere beschouwing onhoudbaar blijken. Ghandi doet het voorkomen dat hoeveel mensen er op aarde ook zijn, er altijd genoeg is voor ieders behoeften. Maar hoeveel mensen dan? 7 miljard? 20 miljard? 30 miljard?

Vermeersch is een groot voorstander van het recht op zelfbeschikking. In Nederland heeft de humanist Rob Tielman eenzelfde benadering. (1) De kerk, en religie in het algemeen, heeft een paternalistische tendens en is een groot tegenstander van zelfbeschikking. Vermeersch heeft op tal van punten strijd geleverd met katholieken en andere gelovigen en doet dat nog steeds. Het gaat om een groot aantal punten: abortus, euthanasie, homohuwelijk, seksuele moraal, de vrijheid van expressie en vrouwenemanciptie. Vermeersch pleit voor een grote mate van individuele vrijheid, maar niet voor een libertijnse overheid, want: ‘Het blinde vertrouwen in de vrijheid leidt er meestal toe dat de vrijheid van de sterkeren in het nadeel van de zwakkeren uitvalt. Die vrijheid leidt tot verdrukking en alleen het inperken ervan door wetten kan de ware vrijheid van de zwakkeren garanderen.’ Ergo, Vermeersch pleit voor een liberale verzorgingsstaat. Vermeersch lijkt enigszins te worstelen met het concept van een multiculturele samenleving: ‘Zo staat de overheid in België toe dat onder een aantal voorwaarden abortus mag gepleegd worden, maar ieder godsdienst mag zeggen: ‘Wij verbieden aan onze gelovigen om een abortus te laten uitvoeren.’ Over de regels voor anderen moeten godsdiensten zich niet uitspreken.’ Maar als vrouw in een religieuze subcultuur loop je het risico dat een abortus jou verboden wordt! Wellicht had Vermeersch er duidelijk bij moeten vermelden dat iedereen vrij behoort te zijn om van religie te veranderen of deze gedag te zeggen en dat de staat deze keuzevrijheid respecteert en vooral garandeert. Anders komt de vrijheid van individuen in gevaar en wordt onder het mom van tolerantie intolerantie getolereerd.

Over de organisatie van onderwijs is Vermeersch ambigue. Vermeersch neemt een uitgesproken liberaal humanistisch standpunt in over opvoeding en onderwijs, namelijk dat kinderen vrij van religie behoren te zijn: ‘Ik vind dat ouders de plicht hebben om hun kinderen op te voeden tot kritische burgers die, als ze volwassen worden, zelfstandig kunnen oordelen. Zij mogen hun kinderen dus niet indoctrineren.’ Toch is Vermeersch niet mordicus tegen scholen op religieuze grondslag, wel is hij er tegen dat dergelijke scholen uit de staatskas gefinancierd worden. Maar waarom zouden ouders een door de overheid gesanctioneerde mogelijkheid worden gegeven om kinderen te indoctrineren in plaats van op te voeden en te onderwijzen tot autonome kritisch denkende wereldburgers?

Vermeersch beroept zich op pragmatisme, want ‘[…] je moet natuurlijk rekening houden met historisch gegroeide situaties.’ Het beroep op traditie is een drogreden. Het is in de filosofie van het grootste belang om het onderscheid duidelijk te hebben over enerzijds hoe zaken zouden behoren te zijn (normatief), en anderzijds de vraag hoe mensen daartoe kunnen worden aangespoord of hoe de samenleving veranderd zou moeten worden in de gewenste richting (pragmatisme). Ook al is iets pragmatisch onhaalbaar, dan wil dat niet zeggen dat het niet het moreel juiste is. Toch geeft Vermeersch verderop een heel krachtig argument tegen onderwijs op religieuze grondslag: ‘Je hebt niet het recht minderjarigen te misleiden.’

Een originele gedachte van Vermeersch is het concept ‘rootisme’, dat wil zeggen dat mensen door geboorte veroordeeld zouden zijn tot hun culturele (vaak religieuze) roots. Multiculturalisme is gebaseerd op rootisme, namelijk dat als je in een bepaalde cultuur wordt geboren je ook noodzakelijk in die cultuur wilt of moet blijven. Dat druist in tegen het liberale, humanistische idee van zelfbeschikking. ‘Een echte volwaardige menselijke samenleving is multicultureel in die zin dat ieder individu zijn eigen verzameling van keuzes kan maken en niet bepaald wordt door de ‘cultuur’ waarvan hij biologisch afstamt.’ Dat klinkt nogal abstract, Vermeersch voegt er verduidelijkend aan toe: ‘Een multiculturele samenleving waarin Turken Turken blijven en Marokkanen Marokkanen, sluit de mensen op in biologisch bepaalde gemeenschappen en beperkt dus hun individuele zelfontplooiing.’ Mijn hoop is dat het begrip rootisme ingeburgerd gaat worden, net als het begrip speciesisme, discriminatie op grond van (dier)soort.

Verhofstadt schrikt er niet voor terug om onverwachte onderwerpen aan te snijden, zoals het onderwerp kunst. Vermeersch geeft een contemplatieve, haast monastieke, kunstbeschouwing: ‘Een van de blijvende voordelen van de aandacht voor deze dimensie van het leven, bestaat erin dat men daardoor loskomt van de onmiddellijke noodzaak, van het slaaf zijn van de voortdurende zorg voor het louter biologisch leven. We zetten een stap achteruit; we nemen mentaal een pauze; we reflecteren; en dat kan gewoon samenvallen met het opgaan in schoonheid. […] We overschouwen ons leven in het algemeen, bewust of onbewust, vaag of heel geconcentreerd. Niet alleen het genotsaspect is dus belangrijk; er is ook de bevrijding van het noodwendige, van alles wat ons wordt opgedrongen.’

Het boek is een fascinerend denkavontuur die alle hoeken van de intellectuele arena bestrijkt. De dialoog tussen Dirk en Etienne maakt het een gemoedelijk en toegankelijk boek met een enorme reikwijdte en diepte. Het boek sterkt me in mijn overtuiging dat filosofie niet alleen gaat over het stellen van vragen, maar ook het zoeken naar antwoorden. En dat die antwoorden er soms ook zijn. Het boek eindigt met een vraaggesprek over de dood. Vermeersch overpeinst zijn leven in Epicureïsch stijl: ‘Als ik mijn leven vergelijk met dat van de verpletterende meerderheid van de mensen in de loop van de geschiedenis, heb ik heel veel geluk gehad en gekend.’


Recensie door Floris van den Berg

De recensent is filosoof.

(1) Zie Gasenbeek; Van den Berg (red.), Rob Tielman. Een begeesterd humanist, 2010.




Dirk Verhofstadt, Etienne Vermeersch, Dirk Verhofstadt in gesprek met Etienne Vermeersch. Een zoektocht naar waarheid, Houtekiet, Antwerpen, 2011, 469 pgs.

1 opmerking:

  1. Een zeer verhelderende bespreking met frisse kijk. Heerlijk om te lezen. Dank!

    BeantwoordenVerwijderen